بررسی تنوع ژنتیکی اکوتیپهای مختلف گیاه دارویی عنّاب با استفاده از نشانگرهای مورفولوژیکی، فیتوشیمیایی و مولکولی (aflp)

عنّاب (ziziphus jujuba mill.)یکی از گیاهان ارزشمند دارویی و متعلق به خانواده rhamnaceae می باشد که به دلیل برخورداری از موسیلاژ، انواع ویتامین، پکتین، آلکالوئید، ترکیبات فنلی و اسیدهای چرب اهمیّت زیادی در صنایع دارویی دارد. این گیاه به دلیل داشتن شاخصهای ویژه مانند دامنه سازگاری وسیع، توقّع کم، مقاومت به تنشهای محیطی خصوصاً خشکی و سرما، در اکثر نواحی ایران دارای پراکنش می باشد. با وجود قدمت طولانی و تنوع گسترده این گیاه، متأسفانه تاکنون هیچ گونه اقدام جدّی جهت شناسایی و اصلاح اکوتیپ های آن صورت نگرفته است. این پ‍ژوهش به منظور ارزیابی تنوع ژنتیکی اکوتیپ های عنّاب با استفاده از نشانگرهای مورفولوژیکی، فیتوشیمیایی و مولکولی (aflp) انجام شده است. جمعیّتی شامل 29 اکوتیپ عنّاب از نقاط مختلف کشور انتخاب گردید و پارامترهای فیتوشیمیایی، مورفولوژیکی و ملکولی آن توسط صفات کمّی، کیفی و 15 جفت آغازگر aflp مورد ارزیابی قرار گرفت. به منظور تجزیه و تحلیل داده های فیتوشیمیایی از نرم افزارهای spss و excelو برای ارزیابی توأم پارامترهای مورفولوژیکی- فیتوشیمیایی، از نرم افزارهای sas و spss استفاده شد. تجزیه به عاملها با استفاده از تکنیک چرخش عاملها و روش وریماکس و تجزیه خوشه ای به روش وارد و بر اساس ماتریس فاصله انجام شد. در بخش ملکولی از نرم افزارهای excel و ntsys استفاده شد. ماتریس تشابه با استفاده از ضریب جاکارد، تجزیه خوشه ای با الگوریتم upgma و تجزیه به مختصات اصلی انجام شد. تجزیه فیتوشیمیایی روش بهینه استخراج (روش گرم) ماده موثره موسیلاژ، تفاوت بین اکوتیپ ها و اکوتیپ های برتر از نظر حداکثر میزان موسیلاژ را تبیین نمود. درتجزیه فیتوشیمیایی- مورفولوژیکی، همبستگی ساده صفتها نشان داد که همبستگی مثبت بین مقدار موسیلاژ با نسبت گوشت به هسته و شکل هسته و همبستگی منفی بین مقدار موسیلاژ با وزن و قطر هسته و شکل میوه وجود دارد. تجزیه به عامل ها 4 عامل حجم میوه، هسته، گوشت میوه و موسیلاژ را تعریف نمود. تجزیه خوشه ای اکوتیپ ها را در 4 گروه قرار داد و 3 گروه با خاستگاه اصفهانی، قمی و مازندرانی را تفکیک نمود. در بخش ملکولی، 12 جفت از 15 جفت آغازگر aflp، دارای چندشکلی بودند. این آغازگرها در مجموع 689 باند تولید کردند که 44 عدد از آنها چندشکلی نشان دادند. باندها به کمک ژل اکریلامید و رنگ آمیزی نیترات نقره شناسایی شدند. بر اساس نتایج حاصل از دندروگرام، اکوتیپهای مورد مطالعه به 8 گروه مجزا در سطح تشابه 75/. تقسیم شدند. نشانگر aflp به طور مشخص توانست سه گروه قم، اصفهان و خراسان را تفکیک نماید. دقّت این تفکیک در حدی بود که گروه خراسانی به صورت کاملاً خالص و مجزا از سایر گروه ها قرار گرفت. نتایج حاصل از تجزیه خوشه ای در تجزیه به مولفه های اصلی نیز تأئید شد. در هر دو نوع آنالیز مورفولوژیکی- فیتوشیمیایی و ملکولی دو گروه قم و اصفهان به صورت مجزا تفکیک شدند. لذا این مناطق (نواحی مرکزی) را می توان با اطمینان بالایی به عنوان یکی از خاستگاه های عنّاب معرّفی نمود. همچنین در هر دو نوع آنالیز، اکوتیپ های فارس دارای خاستگاه اصفهانی بودند. به طور کلی کارایی بالای همه نشانگرها در تفکیک و جداسازی اکوتیپ ها قابل ملاحظه است.